> DE BRIGADE > Phaedra

PASSIE EN POËZIE KOMEN SAMEN IN PHAEDRA

Met Phaedra brengt Toneelgroep Amsterdam een van de grote tragedies uit het klassieke repertoire op het toneel. Het is een poëtisch verhaal over passionele, verboden liefde en allesverwoestende jaloezie. Actrice Chris Nietvelt speelt de titelrol: “Het is een prachtige rol, omdat Phaedra zo’n complexe vrouw is.”

Het verhaal van Phaedra klinkt bijna als een moderne soap. Passie, verboden liefde, jaloezie, intriges – en halverwege verschijnt zelfs de dood gewaande echtgenoot en vader letterlijk weer op het toneel om het verhaal een compleet nieuwe wending te geven. Maar Jean Racine schreef zijn toneelstuk ruim driehonderd jaar geleden. Het geldt als een van de hoogtepunten uit het klassieke toneelrepertoire.
Chris Nietvelt speelt de titelrol: “Toen ik hoorde dat we Phaedra gingen doen, was ik echt blij. Ik heb al vaker stukken van Racine gespeeld en ik houd enorm van zijn taal. Phaedra is een prachtige rol, omdat zij zo’n complexe vrouw is. In haar woedt een continue strijd tussen plicht en passie, tussen goed en kwaad.”
Hans Kesting speelt haar echtgenoot Theseus. Een lastige rol, vertelt hij: “Ik verschijn exact halverwege het stuk, als er al veel over mijn personage is verteld en iedereen in de zaal een beeld van hem heeft. Vervolgens word ik elke volgende scène met een nieuw onheilsbericht geconfronteerd. Leugens, bedrog en dood volgen elkaar in razend tempo op. Het is een flinke uitdaging om dat zo te spelen dat het publiek daarin kan meegaan.”
Phaedra vertelt het verhaal van een koningin, die passioneel verliefd is geworden op haar stiefzoon Hippolytos (gespeeld door Eelco Smits). Als zij het bericht ontvangt dat haar echtgenoot Theseus – Hippolytos’ vader – in het buitenland is gestorven, bekent zij haar stiefzoon haar liefde. Hij wijst haar echter resoluut af. Wanneer Theseus onverwachts thuiskomt, beschuldigt Phaedra haar stiefzoon van het schenden van haar eer. In woede vervloekt Theseus zijn zoon, die vervolgens sterft. Bij het horen van dit nieuws pleegt Phaedra zelfmoord. Op haar sterfbed pleit zij Hippolytos alsnog vrij.

Tijdloos
De regie van Phaedra is in handen van de internationaal befaamde Poolse theatermaker Grzegorz Jarzyna. Afgelopen zomer was zijn Giovanni te zien op het Holland Festival. Met dit stuk maakt hij zijn regiedebuut bij Toneelgroep Amsterdam. “Ik houd enorm van het verhaal van Phaedra. Het is tijdloos als een Griekse tragedie. De personages – moeder, vader, zoon – zijn een soort ideaalbeelden, archetypes. Dat vind ik heel interessant. Zij staan buiten de tijd, waardoor wij ons heel snel met hen kunnen identificeren. Door de strakke vorm en de verzen waarin het verhaal is geschreven, voelt het als een oeroude mythe over hoe wij als mens in de kern zijn. Een verhaal dat ons als het ware in het bloed zit. In mijn regie wil ik het tijdloze karakter van het stuk onderstrepen.”
Ook het onderwerp van Phaedra is tijdloos. Kesting: “Brandende liefde is toch van alle tijden?” Nietvelt: “Maar ook de innerlijke strijd tussen goed en kwaad, tussen plicht en passie. Phaedra stapt heel bewust over die scheidslijn: ze geeft toe aan wat zij zelf haar ‘incestueuze liefde’ voor haar stiefzoon noemt. Uiteindelijk neemt zij daarvoor ook de verantwoordelijkheid. Zij bekent haar echtgenoot dat ze hem niet trouw was en niet langer met de leugen wil leven. Dat soort situaties doet zich dagelijks voor. Ook al zit je in een vaste relatie, dan kan je nog steeds verliefd worden. Net zoals je jaloers wordt, ook al wil je dat niet, omdat het zo’n negatief gevoel is. Maar het gebeurt…”
Jarzyna: “Racine laat zien hoe ieder personage denkt dat hij zijn noodlot kan ontlopen, maar met elke rationele beslissing een stap richting de ondergang zet. Phaedra leert ons onze plek in het universum meer te respecteren, niet door ons kleiner te laten voelen ten opzichte van het noodlot, maar door opener te staan voor alternatieven.”

Gebeeldhouwde verzen
Voor Jarzyna is het de eerste keer dat hij zo’n klassiek stuk regisseert. In Polen maakte hij in de jaren negentig naam met opzienbarende ensceneringen van moderne theaterteksten en romanbewerkingen.
“Dat was een tumultueuze tijd voor Polen. Voor het eerst mochten wij vrijuit spreken over wat begrippen als vrijheid en democratie betekenen. Het theater speelde daarin een belangrijke rol. Dat past bij de Poolse theatertraditie. Een Pool bezoekt het theater niet primair voor fun, maar om te reflecteren op de belangrijke vraagstukken in het leven.”
Dat betekent zeker niet dat Phaedra een loodzware bespiegeling wordt. Jarzyna: “Nederland kent een andere theatertraditie, dat vraagt een andere vorm. Ik zoek in deze voorstelling juist naar lichtheid, zodat de taal van Racine zijn werk kan doen.”
Want misschien is dat wel de echte hoofdrolspeler van de voorstelling: de taal. Racine schreef zijn Phaedra in prachtig gebeeldhouwde verzen. Nietvelt: “Phaedra laat de schoonheid van het Nederlands horen, het is daarmee bijna erfgoed.”
Kesting: “Die taal hoor je weinig tegenwoordig op de Nederlandse podia, omdat het meeste toneel spreektaal is geworden. Het is ook een uitdaging voor acteurs, je kunt het niet zo spelen als Pinter. Wij moeten die verzen zo brengen dat je als publiek denkt: ja, zo spreken die mensen. Dat die gekunstelde taal toch natuurlijk klinkt.”
Nietvelt: “Als toeschouwer kun je dit stuk als een gedicht ondergaan. Daarom willen wij de taal ook niet in de weg zitten door met te veel emoties te spelen. Het lijkt mij fantastisch als de woorden de verbeelding van het publiek in gang kunnen zetten. Dat de woorden het werk doen, in plaats van mijn tranen.”
Jarzyna is trots dat hij deze voorstelling in Amsterdam mocht maken. “Op het gebied van kunst en cultuur zijn Nederland en Amsterdam leading, met instellingen als het Concertgebouw, De Nederlandse Opera en Toneelgroep Amsterdam.” Hij zou het dan ook onbegrijpelijk vinden als de Nederlandse overheid deze instellingen door bezuinigingen in gevaar brengt. “Het is belangrijk dat Nederland zijn voortrekkersrol in Europa niet opgeeft en open blijft staan voor nieuwe mensen en nieuwe ideeën. Dit is waar kwaliteit van leven om draait. Als de overheid grote bezuinigingen in de kunsten wil doorvoeren, moet ze zich realiseren dat zij snijdt in instituties met een grote internationale impact.”