> DE BRIGADE > Ola Mafaalani over Hemel boven Berlijn

EEN RONTGENFOTO VAN DE ZIEL
OLA MAFAALANI OVER 'HEMEL BOVEN BERLIJN'

Hemel boven Berlijn is de derde voorstelling die je bij Toneelgroep Amsterdam maakt. Wat maakt dat jij hier graag terugkomt?
Bij TA werk ik met bezielde mensen. En Ivo van Hove ondervraagt mijn concepten niet, maar begrijpt en ondersteunt mijn ideeën.

Bijzonder aan deze productie is de samenwerking met het American Repertory Theatre uit Boston. Waarom koos je daarvoor?
Ik had contacten met het American Repertory Theatre én met TA, zo kwamen deze gezelschappen samen. Hemel boven Berlijn leek mij heel geschikt voor deze coproductie, die beslissing maakte ik vrij intuïtief. Pas later vroeg ik me af: waarom past dat eigenlijk zo goed? Het antwoord kwam uit het stuk: daarin komen veel talen voor – Duits, Engels, Frans, Japans, Turks. De engelen verstaan al die talen, maar hebben daarnaast een vorm van communicatie die voorbij het begrip van taal gaat. Daar wil ik bij in de buurt komen, dat je iets niet verstaat en toch elk detail ervan begrijpt.

Wanneer zag je de film Hemel boven Berlijn voor het eerst?
Ik vermoed ergens eind jaren ’80. Ik zag hem op video, niet in de bioscoop.

Bijna twintig jaar geleden, dus. En hij maakte een onvergetelijke indruk?
Nee. ik was hem totaal vergeten. Toen ik regisseur werd, kwamen er steeds vaker engelen in mijn voorstellingen. Bij het maken van Romeo en Julia vroeg Adelheid Roosen, die een engel speelde, mij opeens: “Wat doen die engelen toch steeds in jouw werk?” Toen realiseerde ik me dat het kwam door de film Hemel boven Berlijn. Tot dan wist ik zelf ook niet precies waarom ik dat deed, het was geen bewuste keuze.

De engelen uit Hemel boven Berlijn zijn continu op zoek naar de essentie van de mens. Is dat ook de rol van de engelen in jouw eerdere voorstellingen, het zoeken naar de essentie?
Uiteindelijk ben ik daarvan overtuigd.

Hoe kwam je erop de film op het toneel te brengen?
Tijdens het zoeken naar een stuk kwam mijn dramaturge, Dirkje Houtman, naar mij toe met dit scenario. Ik heb het onmiddellijk teruggegeven, want die film is te goed. Dirkje zei toen: ‘Lees het eerst, dan kun je daarna alsnog nee zeggen.’ Al lezend kreeg ik eigen fantasieën, die los stonden van de film. Dat was een heel mooi proces. Bovendien vond Dirkje dat ik nu ook maar eens moest afrekenen met mijn engelen op het podium (lacht).

Ik kan me voorstellen dat er eenvoudiger films zijn om op het podium te zetten.
A clockwork orange, dat je vorig jaar maakte, heeft een heel heftig onderwerp maar het verhaal is behoorlijk lineair, met duidelijke personages. Hemel boven Berlijn maakt veel meer gebruik van cinematografische middelen: een bijna continu zwevende camera, zwart-wit tegenover kleur, talloze voice-overs...
Als je deze film op het podium wilt zetten, zeg ik nu al: vergeet het. Maar wie het script als toneelstuk beschouwt, ziet één van de mooiste theaterstukken ooit geschreven.

Wat trekt jou daar het meest in aan?
Het stuk behandelt een actueel probleem. Hoe kom je in een materialistische wereld tot de kern van ons bestaan op aarde? Waar gaat een mensenleven over? Wat kunnen wij niet zien, maar wel ervaren? Dit stuk probeert de binnenwereld in kaart te brengen, als een röntgenfoto, maar dan niet van organen en botten. Dat ‘innerlijke onderzoek’ zijn wij in de afgelopen eeuwen vergeten om te doen. We hadden daar ook geen tijd voor: we moesten de materie naar onze hand zetten, zodat we niet verhongerden. Dat is gelukt en nu is het tijd om een stap verder te doen. Hemel boven Berlijn is een handleiding daarvoor.

Wat komen wij door dat gebrek aan innerlijk onderzoek tekort?
In het stuk zegt een blinde vrouw: “De mensen zien zo veel kleuren, dat ze verblind raken.” Precies dát is met ons aan de hand. We kijken niet meer echt, we zien de details niet meer. We proppen alles naar binnen, het eten, het nieuws en we verwaarlozen onze relaties. We pretenderen alleen nog maar ‘grofweg’ een goed mens te zijn. Dit stuk laat zien dat je juist door stil te staan een heel grote beweging kan maken.

Dat klinkt als een kritiek op het materialisme.
Ik vind het wrang dat ons, de naoorlogse generatie, van kinds af aan is verteld hoe ‘goed’ we het hebben en hoe ‘rijk’ wij zijn. Daarmee bedoelt men: materialistisch. Dat vind ik een vorm van hersenspoelen, want in je hart wéét je dat je niet gelukkig bent, dat er iets niet klopt. Dáár wil ik doorheen breken. Ik wil zeggen: ‘Je hebt gelijk! Het klopt niet!’ Wij leven in emotionele armoede. Daarom is het zo passend dat Hemel boven Berlijn zich in een geglobaliseerde hoofdstad afspeelt.

Wat bedoel je daarmee?
Vroeger kreeg je een cultuurshock als je naar Berlijn ging. Na de val van de muur smaakt een hamburger daar echter precies hetzelfde als in Amsterdam of Boston. Dat is de geglobaliseerde stad: door de vrije markteconomie kregen een paar multinationals overal alles in handen. Op dit moment heeft elke Westerse grote stad dezelfde MacDonalds, dezelfde Pizzahut, dezelfde Armani, hetzelfde ‘probleem’ met de islam...

De film speelt heel duidelijk in het Berlijn van 1987. Jij verplaatst de handeling naar nu: de ‘MacWorld’ die je zojuist schetste.
Wim Wenders keek naar de politieke situatie in zijn tijd, ik kijk naar mijn eigen politieke situatie. Oost tegen West is nu het Midden-Oosten tegen het Westen. In mijn fantasie hebben de engelen de val van de muur ondersteund. Zij fluisterden de mensen in hun harten toe: ‘Wir sind das Volk! Wir sind das Volk!’ Toen de muur viel, zat hun taak erop en zijn ze vertrokken. Dat is mijn invalshoek. Waarom zouden de engelen nu nog in Berlijn zijn en niet in Amsterdam of New York?

Je hebt aan het stuk een nieuwslezeres toegevoegd. Wat is haar rol in de voorstelling?
In onze tijd is er niet meer één stad, Berlijn, waarin de wereldgeschiedenis zich manifesteert. De geschiedenis komt nu via de buis direct, live, in je woonkamer. Via de nieuwslezer kan ik de wereldgeschiedenis in het stuk brengen. Deze ‘ingreep’ komt eigenlijk direct voort uit het script: daar is ook de hele tijd radionieuws te horen.

Waarom vroeg je een echte nieuwslezeres (Noraly Beyer) en geen actrice?
Een nieuwslezer hoort en ziet elke dag het heftigste van het heftigste, ook zaken die het publiek niet eens bereiken. Ik ben benieuwd wat er met zo’n nieuwslezer gebeurt, die dat als haar werk heeft. Ik zoek contact met de échte mens achter het nieuws.

Dat doet me denken aan de opmerking die je kostuumontwerpster, Regine Standfuss, maakte over de kostuums: we kijken wat we uit de echte wereld mee kunnen nemen. Zo komen de kostuums van de engelen, gespeeld door Fedja en Bernard, misschien straks wel uit hun eigen garderobe. Wat is de meerwaarde van het kijken naar de échte garderobe van een acteur of een échte nieuwslezeres?
(peinst) Ik zoek altijd, in elk stuk, naar iets oprechts om aan het publiek te vertellen. Dat is essentieel voor mij. Er is zoveel theater in het echte leven, dat ik in het theater het echte leven terugeis. Overal spelen mensen rollen. Je hebt heel zelden een oprecht gesprek met iemand. Het theater is de plek om open en bloot te zeggen: ‘Dit ben ik, op dit moment. Dit zijn mijn gedachten en dit is wat ik vind. En als je dat niet leuk vindt, dan is het jouw probleem.’

Maar dan wel via een verzonnen verhaal en personages.
Het lijkt een paradox, maar dat is het niet. Want de afspraak is: we liegen, dus je kúnt niet meer liegen, snap je wat ik bedoel? Mensen weten dat Fedja geen engel is, dat is de afspraak. Binnen deze afspraak bestaat er geen leugen meer, het toneel is waarheid. Die bescherming hebben wij in het theater zo mooi. En daarom is het de puurste vorm van communicatie.